Over de introductie van de drukpers in Marokko

Veilinghuis Sotherby’s in London heeft een manuscript van een Koran online gezet. Volgens de Franse onderzoekster Dr. Éléonore Cellard dateert het manuscript uit 1872. Het is een Koran op papier geschreven in Maghrebi stijl. Het bevat 250 bladen en 13 regels per pagina in zwart inkt met rode en blauwe regels. De tekst is in de marge gemarkeerd met aantekeningen in rood en blauw. De koppen van de verzen zijn in verschillende kleuren. Het manuscript heeft een kaft met vergulde bruine leren band en een sluitklep. De veiling online begint op 30 april. De vraagprijs wordt geschat tussen tien en vijftien duizend Britse pond.

Het is opvallend dat manuscripten als hierboven zo laat in de 19de eeuw nog steeds met de hand werden vervaardigd terwijl de boekdrukkunst in de 15de eeuw werd uitgevonden. Marokko ligt dicht bij Europa waar boeken al eeuwen machinaal werden gedrukt. Maar het eerst gedrukte boek verscheen pas in 1865. Hoe komt het?

De oudst reprint religieus niet-christelijke tekst in Spanje was de Joods Haggadah uit 1480. Dat is 12 jaar voor de val van Grenada toen Joden en Moslims uit Spanje en Portugal werden verdreven. Marokkanen die daar leefden moesten hebben geweten van de techniek van Johannes Gutenberg uit 1445 maar hebben het afgewezen. Het printen van de Haggadah getuigt van de bereidheid van de Joden om nieuwe technieken te adopteren voor het drukken van hun heilige schriften.

In Marokko werd de eerste Koran pas eeuwen later gedrukt. Het verzet tegen de techniek van Johann Gutenberg heeft ook in de rest van de islamitische wereld bijna drie eeuwen geduurd. In het Midden Oosten hebben de Ottomanen pas in 1728 de eerste machine toegelaten. In landen waar christelijke minderheden woonden werd de machine in Libanon in 1583 ingevoerd, in Syrië in 1706 en in Egypte in 1798. In Noord Afrika verscheen de eerste drukpers in Algerije in 1830 en in Tunesië in 1860 dankzij de Fransen.

Marokko bleef wantrouwig ten opzichte van technische uitvindingen uit de christelijke wereld. Het land sloot zich na de val van Grenada hermetisch af. Religieuze motieven speelden volgens Faouzi Abderrazak een rol. Hij is auteur van " The kingdom of the book: The history of printing as an agency of change in Morocco between 1865 and 1912". Men was bang dat de drukpers vervalste versies van de Koran en de Hadiths zou spreiden. Andere motieven werden ook genoemd zoals de weerstand van boekenschrijvers, chroniqueurs, vertalers…

In zijn werk “Le noeud de la langue. Langue, littérature et société au Maghreb” schrijft onderzoeker Abdellah Bounfour dat het geschreven woord in Marokko de monopolie was van een kleine elite (الخاصة) dat zich onderscheidt van de rest die niet schrijft of leest, dat wil zeggen het volk (العامة). In deze zin zou het toelaten van de drukpers een einde kunnen maken van de monopolie op kennis. Schrijvers, chroniqueurs, vertalers … waren in gilden georganiseerd. Ze hadden invloed op de politieke en religieuze elite.

De eerste drukpers werd pas in de 1864 geïntroduceerd dankzij de inspanningen van een rechter met de naam Cadi Tayeb Ben Mohamed Tamli Roudani (PDF document over zijn leven). Een korte biografie van hem is te lezen in het werk “Khilal Jazoula” van Mokhtar Soussi (1900-1963).

De rechter was op reis in Egypte en zag een drukpers. Hij kocht een exemplaar en heeft het in de haven van Alexandrië naar Essaouira (Tassort) laten verschepen. Hij nam ook een Egyptische technicus mee om nieuw personeel op te leiden. De rechter betaalde alle reis- en verblijfskosten inclusief de terugreis naar Egypte. Hij wilde de machine naar Taroudant verschepen maar werd in de haven tegengehouden. De sultan beval de drukpers te verplaatsen naar zijn hoofdstad.

Eerdere pogingen elders in het land om een drukpers te gebruiken zijn in Tetouan ondernomen. Mohamed Seffar Tetouani was een ambtenaar in dienst van drie sultans. Hij heeft in Europa gereisd en raakte tijdens zijn verblijf in Frankrijk enthousiast. Hij beschreef gedetailleerd een drukkerij van de Franse overheid waar achthonderd mensen de machines bedienen. Hij noemde het de belangrijkste uitvinding van de westerse beschaving.

In zijn werk "Touhfat al Malik Al Aziz bi Mamlakat Bariz" beschreef Driss El Amraoui Fassi een drukpers uit 1860 toen hij in Frankrijk was. Hij kwam er tevens achter dat de machine inmiddels ook in islamitische landen wordt gebruikt: "Deze machine die voor het drukken wordt gebruikt is van algemeen nut op alle gebieden. Ze maakt de productie van boeken en de verspreiding van kennis mogelijk. Het effect ervan is duidelijk en ze wordt in alle islamitische landen gebruikt."

Vandaag de dag worden de boeken, ook heilige boeken, niet meer met de hand geschreven. Oude manuscripten die af en toe op de markt duiken zoals bij Sotherby’s deze maand zijn een lust om te zien, een juweel uit een tijd die niet meer terugkomt.

Afbeelding: het maniscript op de website van Sotherby's op 29 april 2025.
Meer lezen over de drukpers en geschreven tradities in Marokko:
- Tayeb Roudani, l’homme qui a introduit l’imprimerie au Maroc. Artikel op Yabiladi.com. December 2024.
- Abdellah Bounfour: Le noeud de la langue. Langue, littérature et société au Maghreb. Edisud, 1994.

Meer lezen over hetzelfde omderwerp:

Tien jaar geleden: Mahdi Elmandjra (1933-2014)
In 1982 bezocht wetenschapper Mahdi Elmandjra (1933-2014) een kleine school in Taroudant om een lezing te geven over techniek en wetenschap. Hij nam een Apple Macintoch computer mee om het belang van de informatieverwerking uit te leggen. In die tijd had bijna niemand in Marokko over computers gehoord. Niemand wist van de capaciteit van computers om grote hoeveelheden informatie te verwerken, op te slaan en snel terug te vinden. 

Marokkaans koopman in Amsterdam van de 16de eeuw
Samuel Pallache was een joodse koopman en geleerde uit de 16de eeuw. Hij leefde in Fes toen hij belast werd met een bijzondere taak. Hij moest van de sultan in Marokko een verloren bibliotheek terugvinden die in handen was gevallen van Spaanse kapers aan de kust van Marokko ergens tussen Safi en Agadir. Spaanse koning Philips de derde weigerde de boeken terug te geven toen hij hoorde dat de sultan de opdrachtgever was.