Ahmad Al-Mansur en het begin van modern Marokko
Voor de meeste historici begon de moderne tijd in Marokko met de bezetting door de Fransen en Spanjaarden in 1912. Vooral Franse historici dachten lange tijd dat het land na de val van Granada in 1492 hermetisch op slot ging. Van enige uitwisseling met de rest wereld was er geen sprake tot het land met Europees militair geweld open werd gesteld. Spaanse historica Mercedes Garcia-Arenal probeert daar verandering in te brengen in haar werk "Ahmad Al-Mansour. The Beginning of Modern Morocco".
Dat beeld van Marokko lijkt ook buiten Europa te bestaan. In zijn boek “The Muslim Discovery of Europe” (1982) beschreef Bernard Lewis Marokko gezien door de ogen van moslims in het Midden Oosten als een afgelegen land (al-Maghrib al-Aqsa = het verre westen). Het is een klein en geïsoleerde buitenpost ver weg van de belangrijkste machtscentra. Het land bleef ver verwijderd van de interesses van de meeste geleerden in de moslim wereld.
Spaanse historica Mercedes Garcia-Arenal tracht daar verandering in te brengen in haar boek “Ahmad Al-Mansur. The Beginning of Modern Morocco” (2009). Volgens haar was Marokko in de 16de eeuw onder de regeerperiode van Ahmad al-Mansur echter noch klein noch ver weg. Althans niet in de ogen van de sultan zelf, noch in de ogen van de Ottomaanse sultan Murat III, koningin Elizabeth I van Engeland, Filips II van Spanje of de Nederlandse stadhouders. Gedurende zijn regeerperiode die bijna een kwart eeuw duurde (1578-1603), gaf Ahmad Al-Mansur Marokko een naam en een plaats in de geschiedenis.
Al-Mansur stond midden in de internationale politiek en tracht deze te gebruiken in eigen voordeel. Hij probeerde zijn land te moderniseren naar het voorbeeld de Ottomanen en de Europeanen. Commerciële en economische successen onder zijn bewind bleven niet onopgemerkt in het buitenland. Zo schreef de Spaanse hertog van Medinasidonia (een kenner van Marokko die de Armada in 1588 tegen de Engelsen zou leiden) in 1584 aan Filips II: “Barbarije (het land van Berbers, nvdr) is niet meer wat het was, want het herbergt rijkdom en nieuwsgierigheid.”
Rijkdom, nieuwsgierigheid en ambitie waren de belangrijke eigenschappen van Al-Mansur. Hij had het doel gesteld om een rijk te stichten naar het voorbeeld van Filips van Spanje of de Ottomaanse Murat. Het moderne Marokko begon met hem, volgens de Spaanse historica. Hij staat daarom op de lijst van meest invloedrijke leiders van zijn tijd.
Marokko was onder Al-Mansur nauw verbonden met de wereld om zich heen. Het land nam deel aan de internationale politiek, aan diplomatie, aan handel, aan veroveringen en aan ontdekkingen. Als voorbeeld kunnen we één enkel jaar nemen. In 1593 kreeg Al-Mansur een olifant als cadeau van een ambassadeur uit West-Soedan. De olifant maakte een enorme indruk op de bevoking van Marrakech. De impact was vergelijkbaar met die van Hanno, de witte olifant die enkele decennia eerder vanuit India naar Rome was gebracht als geschenk van koning Don Manuel van Portugal aan paus Leo X. Het bezitten van exotische dieren werd in de tijd gezien als een teken van de grootheid van heersers, een symbool van invloed in afgelegen gebieden waar exotische dieren in het wild rondzwierven.
Nog niet zo lang daarvoor had Al-Mansur Filips II gevraagd hem een kunstenaar te sturen om zijn portret te schilderen, een ander teken van grootsheid, volgens de historica. In dezelfde stad Marrakech van dat jaar 1593 discussieerden rechtsgeleerden of de nieuwe substantie die bekend stond als tabak geschikt was voor legale consumptie of dat het moest worden verboden. Een teken dat Al-Mansur op de hoogte was van exotische goederen die vanuit de nieuw ontdekte Amerika de Europese markt hebben bereikt.
Het nieuwe paleis al-Badi' werd voor hem gebouwd. Hij heeft daarvoor de beste buitenlandse architecten en ambachtslieden naar Marrakech gehaald. Het marmer voor het paleis kwam uit Italië en werd betaald met suiker geproduceerd in regio Souss in de omgeving van Taroudant. De kwaliteit van de suiker was zo goed dat koningin Elizabeth van Engeland weigerde andere soorten suiker in haar huishouden te gebruiken. In 1589 consumeerde koningin Elizabeth 18.000 pond suiker betaald voor 14 pence per pond.
Al-Mansur stelde de Engelse koningin een gezamenlijke onderneming voor om de Spaanse gebieden in Amerika te veroveren. Zijn plan verschilde niet veel van wat tien jaar eerder door Francis Drake was voorgesteld om Peru te veroveren. De Spanjaarden kwamen achter het plan dankzij hun goed geïnformeerde spionnen. Ze brachten versterking naar de haven van Callao aan de Pacifische kust.
In 1591 organiseerde Al-Mansur een expeditie naar de Sahel om Songhai-koninkrijk Gao en Timboektoe te veroveren. Hij stak met zijn leger de grote Sahara over op zoek naar goudmijnen, net als de Spaanse conquistadores, of Sir Walter Raleigh op zoek naar El Dorado.
De geografische ligging tussen handelsroutes, de Atlantische Oceaan, de Middellandse Zee en de Sahara, en zijn politieke ambitie tussen de dominante machten van de 16de eeuw, de Spaanse Habsburgers en de Ottomanen, maakten van Marokko een strategisch land. Het vertegenwoordigde een grensgebied tussen Europa en de moslimwereld. Het was een land dat Joden en moslims absorbeerde die uit het Iberisch Schiereiland waren verdreven na de val van Granada. Het absorbeerde technici, kooplieden en adviseurs voor de administratie.
Het was een land omgeven door politieke machten waar Al-Mansur bewondering voor had. Hij volgde de gebeurtenissen in de Ottomaanse, Spaanse en Britse rijken. Hij probeerde hun grootheid te imiteren en nam elementen van hun macht over. Hij geloofde dat de rijkdommen en macht van de omringende naties ook Marokko ten goede kwamen. Hij sloot allianties met christelijke en moslim landen wanneer hij met ze te maken kreeg. Hij had ook politieke rivalen in eigen land en moest het hoofd bieden aan de dreiging van oorlog.
Al-Mansur speelde een fundamentele rol in de rivaliteit tussen de Ottomanen en Spanjaarden om de controle over de westelijke Middellandse Zee. Hij leerde hoe hij deze rivaliteit in zijn voordeel kon gebruiken. Hij leerde ook hoe hij kon profiteren van de verdeeldheid tussen katholiek en protestant Europa. Dat gaf hem bewegingsruimte. Hoewel gebeurtenissen buiten Marokko in hoge mate bijdroegen aan zijn bijdrage in de internationale politiek wist Al-Mansur hoe hij van zwakke punten kansen kon maken.
De zwakke plekken van het land was de verdediging van de kust tegen christelijke aanvallen vanuit het Iberische Schiereiland. Marokko kreeg te maken met de gevolgen van de Reconquista. Portugal en Spanje namen aan het einde van de 15de eeuw een paar havens in. In die tijd hadden beide christelijke naties de wereld onder elkaar verdeeld. Mediterrane havens zoals Melilla kwamen onder Spaanse controle evenals Tlemcen en Oran aan de oostgrens van Marokko.
In de 15de eeuw slaagden de Portugezen erin de meeste Atlantische havens van Marokko te veroveren, van Ceuta en Tanger tot Agadir. Daardoor werd de toegang tot de zee voor Al-Mansur zelf onmogelijk. Hij was genoodzaakt om een handvol kleine havens te gebruiken zoals Rabat, Salé, Larache en Tétouan. In de tweede helft van de 16de eeuw waren de meeste havens langs de Atlantische kust verloren gegaan of geëvacueerd. Internationale handel werd onmogelijk gemaakt.
Dat heeft het bouwen van een eigen vloot verhinderd. Door Marokko gecontroleerde havens aan de Atlantische kust werden als plaaatsen gebruikt voor aanvallen op Spaanse schepen die naar Oost- en West-Indië voerden en met rijke ladingen specerijen, zijde of edele metalen naar Europa terugkeerden. Piraten van alle nationaliteiten creëerden schuilplaatsen en bevoorradingshavens aan de Marokkaanse kust. Als gevolg daarvan ontwikkelde Spanje interesse in het creëren van eigen steunpunten in de regio.
Ondanks de opmars van Europees kolonialisme vond Al-Mansur de kracht om zijn rijk te versterken. Hij voerde een reeks hervormingen door in zijn openbaar bestuur en leger. Hij koesterde de hoop dat Elizabeth I hem zou uitnodigen om haar te helpen bij de verovering van de Spaans-Amerikaanse gebieden of de herovering van Zuid-Spanje.
Hij wilde verder een alliantie met Spanje om de regentschappen van Algiers en Tunis aan de Ottomaanse controle te onttrekken. Al-Mansur ondernam ook campagnes en introduceerde een uitgebreid hofceremonieel. Als onderdeel van hetzelfde programma bouwde hij de monumentale hoofdstad Marrakech. De stad diende als podium voor de projectie van zijn absolute macht.
Al-Mansur had het charisma om religieus en politiek leiderschap op zich te nemen. Zijn autoriteit werd definitief bevestigd na de onverwachte militaire overwinning in 1578 op het Portugese leger bij de slag van Alcazar. Hierbij kwam koning Don Sebastián van Portugal om. Die had kort daarvoor besloten om Marokko binnen te vallen. Al-Mansur heeft zijn titel de overwinnaar hieraan te danken .
De omgekomen Portugese koning had geen erfgenamen. De monarchie in Portugal viel uiteen. Filips II van Spanje eiste de Portugese troon op en verenigde beide landen onder zijn bevel, de zogenaamde “Iberische Unie”. De slag bij Alcazar werd door Franse historicus Fernand Braudel omschreven als “de laatste verloren kruistocht door de christenen in de Middellandse Zee”. Het zorgde voor consternatie in Engeland, Frankrijk en Holland.
Afbeelding: In 1584 publiceerde de Franse geograaf en historicus André Thevet zijn boek “Les Vrais Pourtraits et Vies des Hommes Illustres” over beroemde mensen uit zijn tijd. Hij maakte het portret links boven van Ahmad Al-Mansour.
Meer lezen over hetzelfde onderwerp:
Marokkaans koopman in Amsterdam van de 16de eeuw
Samuel Pallache was een joodse koopman en geleerde uit de 16de eeuw. Hij leefde in Fes toen hij belast werd met een bijzondere taak. Hij moest van de sultan in Marokko een verloren bibliotheek terugvinden die in handen was gevallen van Spaanse kapers aan de kust van Marokko ergens tussen Safi en Agadir. Spaanse koning Philips de derde weigerde de boeken terug te geven toen hij hoorde dat de sultan de opdrachtgever was. Twee historici hebben de biografie van Samuel Pallache in het Nederlands gepubliceerd. Het bevat ontelbare feiten over de16de eeuw. Levens van veel moslims (morisco's) en joden worden verteld aan de hand van bewaarde verslagen van rechtbanken uit die tijd. Ze moesten het Iberische schiereiland verlaten als gevolg van de inquisitie. De familie van Samuel Pallache was er een van en is in Fes terecht gekomen. Hij werd gekozen voor de missie om de boeken terug te vinden omdat hij Spanje en Portugal goed kende, Spaans beheerste en eerder diplomaat was in Engeland, Frankrijk en Istanbul. Hij was bovendien gemotiveerd omdat hij wrok koesterde tegen de Spanjaarden wegens de inquisitie.