Amuddu s Baris, een liedje uit 1931

Paulette Galand-Pernet (1919 - 2011) was een Franse onderzoekster gespecialiseerd in orale literatuur in Marokko. Amazigh poëzie speelt een grote rol in haar werk. Haar interesse werd in de zomer van 1963 gewekt toen ze een album van Raïs Belaid (1873-1945) in handen kreeg. Het album werd door de inmiddels verdwenen platenmaatschappij Baidaphon uitgebracht. In 1972 publiceerde ze een verzameling liederen in “Receuil de poèmes Chleuhs”. In de verzameling staat “Amuddu s Baris” (Reis naar Parijs) uit 1931.

Het woord Amuddu betekent letterlijk een verre reis maken. Het is afgeleid van het werkwoord Muddu en betekent vertrekken, emigreren, naar een andere plaats gaan om te werken of om werk te zoeken. De zanger is naar Parijs gereisd maar niet om werk te zoeken. Hij bezocht de internationale tentoonstelling van 1931.

Het liedje bestaat uit 66 verzen. In de inleiding gebruikt de auteur de term ssuq 3am om de tentoonstelling te beschrijven. Hij vergelijkt het evenement met een grote economische en culturele manifestatie. Het is niet duidelijk waarom hij het woord almuggar (jaarbeurs) niet heeft gebruikt. Dat past beter dan de ssuq (wekelijkse markt).

Aan de internationale tentoonstelling (Exposition universelle) namen landen deel die onder de Franse invloed waren. Sultan Mohamed V was er ook. Zijn bezoek wordt uitgebreid beschreven. De tentoonstelling was volgens de auteur overal groot nieuws. Ook als ik hier niet was, dan zou het nieuws ons hebben bereikt, zingt hij: Mqqar t id ur nkki, lkhbar ns llan dar ngh.

De sfeer van blijdschap bij de opening van de tentoonstelling ontbreekt niet. Iedereen wil er uit nieuwsgierigheid zijn om te ontdekken wat men nog niet kent. De zanger ontmoet migranten uit zijn streek. Hij beschrijft hoe ze zich organiseren, vervoer regelen en cadeaus kopen. Ze zijn blij om hun landgenoot te ontmoeten. Ze vragen hem naar nieuws over familie, vrienden, echtgenotes en bekenden. Door de hoge reiskosten, zo zegt hij, is familiebezoek niet frequent:

Ifrh ku yan i y ayt ma s d lkhbar 3dlnin
I tarwa nsn d lmuhibbin d lwalidin ns
Iw3r lfiraq, ishqqa bahra, ib3d lhal

Cadeaus uitwisselen is volgens de auteur belangrijk bij het wederzien van familie en vrienden. Cadeaus worden zorgvuldig voorbereid. Het is onbeleefd om met lege handen langs te komen. Maar de gebruikte term voor giften en cadeaus in het liedje is lhsan en niet tarzzift.

De beschrijving van het leven van de migranten (hij noemt ze id bu Fransa = zij die in Frankrijk wonen) is een bewuste keuze. Hij wil zijn eigen rol als reizende boodschapper benadrukken. Hij brengt nieuws uit Frankrijk naar ouders en familie thuis.

De zanger speelt ook de rol van moraliserende waarnemer. In verschillende verzen beoordeelt hij de migranten of ze zich aan de culturele en sociale omgangsnormen houden. De erecode is belangrijk opdat de groep geen schande treft. Hij gebruikt in verzen 40, 42 en 50 de termen Ar d issifid l3ar (Hij geeft een slecht voorbeeld).

L3ar betekent letterlijk de leden van dezelfde familie. Het betekent ook de plicht om voor familie te zorgen. Wie zich niet houdt aan de code riskeert vernedering (tadallit). De zanger ziet zichzelf behalve boodschapper dus ook als een bewaker van de traditie.

Vanaf vers 50 geeft de auteur blijk van waardering voor migranten die hij heeft ontmoet. Ze hebben hun plicht niet verzaakt ondanks het feit dat ze jaren in Frankrijk wonen. Hij verwacht in het hele gedicht dat ze de religieuze principes volgen zoals in het thuisland. Daarbij hoort ook het nodige respect en donaties ten bate van de lokale geestelijke Sidi Yaacoub, de stichter in de 16de eeuw van een religieuze orde (zawiya) wiens graf in de plaats Imi n Tatelt ligt. Zo zullen migranten volgens hem moeiteloos door hun ouders en hun omgeving worden herkend als ze teruggaan.

De laatste verzen beschrijven de materiele veranderingen in het leven van migranten. Wie jong en gezond was ging naar Frankrijk. Alleen ongeïnteresseerden en zij die niet kunnen (lmsakn d ddu3fa) bleven achter.

Velen zijn straatarm vertrokken en rijk teruggekeerd. Hun gulheid wordt in het liedje op prijs gesteld. Ze helpen de armen en hebben zelfs de begraafplaatsen opgeknapt. Ze betalen de lokale imam (ttalb) die een jaarcontract kreeg. En ze dragen bij aan het onderhouden van de moskee (timzgida) en de school (lmdrst).

De auteur Galand-Pernet citeert onderzoeker Arsène Roux (1893-1971) die in zijn artikel “Choix de versions (tachelhiyt)” over het belang van onderwijs bij migranten in die tijd:

Ur akw ttajim tarwa nnun bla timzgida. L3ilm a igan tifawt n ddunit.
(Laat kinderen niet achter zonder moskee. Kennis is het licht van het leven).

De originele tekst van het liedje Amuddu Baris is hier, hier en hier te lezen. Meer liederen gezongen door verschillende auteurs tussen 1930 en 1970 zijn in de oorspronkelijke taal met een Franse vertaling te lezen in Paulette Galand-Pernet: Receuil de poèmes Chleuhs I. Chants des trouveurs. Etudes Linguistiques XVI. Uitgeverij Klincksieck, Parijs 1972.

Afbeelding: Raïs Belaid (1873-1945) staand tweede van rechts met zijn groep. Foto waarschijnlijk genomen in 1944. Bron: Archieven Internet.